Crtež iz zbirke RCIN 970.334 u britanskoj kraljevskoj biblioteci: nadgrobna ploča bosanske kraljice Katarine Kotromanić (1425-1478) 

Prije pet godina u Rimu objavljen je poseban broj ugledne italijanske revije »Bolletino D'Arte«, koji je inače u cjelosti posvećen vrijednoj dvojezičnoj (italijansko-engleskoj) studiji, čiji su autori njemački povjesničar umjetnosti Jörg Garms i italijanski povjesničar umjetnosti Fabrizio Federici. Njihova studija ima naslov »Tombs of Illustrious Italians at Rome: L'Album di disegni RCIN 970.334 della Royal Library di Windsor«.(1)

U spomenutoj studiji predstavljen je jedinstven dokument, koji svjedoči koliko su se intelektualci odnosno umjetnici iz šesnaestog i sedamnaestog stoljeća zanimali za kulturnu historiju srednjeg vijeka. To je u stvari zbirka crteža uglavnom srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, koja se od 1762. godine čuva u dvorcu Windsor i to kao dio britanske kraljevske biblioteke. U drugoj polovini osamnaestog stoljeća bila je ta zbirka uvezana (dimenzije uveza 440mm X 330mm) i opremljena engleskim naslovom: »Tombs of Illustrious Italians at Rome«.(2) Iako sadrži čak dvije stotine četrdeset i tri crteža sa numeracijama od 1 do 243 odnosno od RL11715 do RL11957 zbirka ipak nije produkt nekog sustavnijeg prikupljanja spomeničke građe. Posebno je potrebno istaknuti da ona nema samo historiografski značaj. Naime, oko četrdeset crteža moguće je smatrati reprodukcijama potpuno uništenih odnosno danas izgubljenih nadgrobnih spomenika, a njih tridesetak odnosi se na nadgrobne spomenike izvan Rima i na neidentificirane predmete. Na crtežima vidimo nadgrobne spomenike iz perioda od 13. do 17. stoljeća. Među njima prevladavaju nadgrobni spomenici iz petnaestog stoljeća a najstariji i najmlađi nastali su 1266. i 1620. godine: većina ih je na grobovima muškaraca (papa, kardinala, biskupa, plemića, vojnika, odvjetnika i trgovaca), a sasvim su rijetki oni na grobovima žena.(3) Najveći broj tih nadgrobnih spomenika nalazi se u baziliki Santa Maria in Aracoeli, a zatim slijede bazilike Santa Maria del Popolo, Santa Maria Maggiore, San Giovanni in Laterano i Santa Maria sopra Minerva.

Zbirka crteža iz britanske kraljevske biblioteke, koja je u stručnoj literaturi poznata i pod signaturom RCIN 970.334 nastala je vjerovatno u prvoj polovici 17. stoljeća.(4) Da li je zbirka u cjelosti sačuvana? Crteži iz te zbirke zaista su vrlo raznoliki i sigurno su plod rada većeg broja autora. I po kvaliteti ih je moguće podijeliti u nekoliko skupina. O tome su dosta opširno pisali Jörg Garms i Fabrizio Federici.(5) Zanimljivo je da se samo neki od tih crteža mogu pripisati po imenu poznatim umjetnicima kao što su Giovanni de Vechi, Nicolas d'Arras i Agostino Ciampelli (1577-1642). Mnogi crteži ostali su nedovršeni: najčešće im manjkaju natpisi i grbovi. Izgleda da su njihovi autori radili »in situ« isključivo grube skice, koje su kasnije dovršili u ateljeu. Na marginama crteža obično se nalaze kratke bilješke o crkvi odnosno o interijeru u kojem je postavljen nadgrobni spomenik, a sasvim rijetko spominje se ime pokojnika. Natpisi se nalaze i na poleđini crteža: napisani su neobično elegantnim rukopisom, te i oni svjedoče o raznolikosti i vitalnosti kolekcionara. Još od vremena kad je zbirka crteža RCIN 970.334 dospjela u dvorac Windsor, a možda čak i od ranije, kao njen sastavni dio smatran je i jedan album crteža iz »Museo Cartaceo«, koji je nastao na temelju zbirke znamenitog učenjaka i patrona umjetnika Cassiana dal Pozzo (1588-1657). Prvi istraživač koji se je suprotstavio toj hipotezi bio je njemački historičar umjetnosti Ingo Herklotz. Na temelju njegovih istraživanja Jörg Garms i Fabrizio Federici došli su do zaključka da je zbirku crteža iz britanske kraljevske biblioteke uz pomoć kolekcionara Francesca Gualdija (1574-1657) sastavio slabo poznati historičar Costantino Gigli (1590?-1666). (6) Na temelju dosta uvjerljivih argumenata oni su pripisali spomenutom historičaru gotovo sve bilješke na marginama crteža iz zbirke, te jedan kodeks iz vatikanske biblioteke, koji je u stručnoj literaturi označen signaturom »Cods. Vat. Lat. 8250-8257«, a dosad je bio poznat i kao djelo Francesca Gualdija.(7) Osim toga, doveli su u tijesnu vezu sa zbirkom crteža i raspravu s naslovom »Delle Memorie sepolcrali« na kojoj su inače radili Francesco Gualdi i Costantino Gigli.(8) Historičar Costantino Gigli zaslužio je zaista posebnu pažnju. Rođen je vjerovatno u Rimu oko 1590. godine, a roditelji su mu bili Cleria Pocchi i Giovan Battista Gigli. Costantinov otac bio je inače vrlo obrazovan čovjek, koji je u Rim došao oko 1575. godine odnosno u vrijeme pontifikata pape Grgura XIII. Dakle, nije teško zaključiti tko je Costantina uveo u svijet znanosti. Bilo kako bilo, Jörg Garms i Fabrizio Federici tvrdili su da je i Costantinov otac mogao postaviti temelje zbirci crteža iz britanske kraljevske biblioteke. Naročito su istakli njegove veze sa potomcima bizantinskih careva iz porodica Komnen i Paleolog, članovima obitelji Flavio, koji su bili među najuglednijim predstavnicima reda osnovanog vjerovatno krajem dvanaestog stoljeća u Carigradu, a u literaturi poznatog i kao »Sacro Militare ordine Costantiniano di San Giorgio«.(9) Te veze na svojevrstan način oslikava i kult antičkog rimskog cara Konstantina Velikog i njegove majke Helene, koji su njegovali članovi spomenutog reda, a zajedno s njima i »Gran Maestro« Pietro II. Angelo Flavio. Naime, Cleria Pocchi i Giovan Battista Gigli čak su i svojoj djeci dali imena Costantino i Elena.(10) A što se tiče kulta cara Konstantina Velikog i njegove majke Helene posebnu pažnju zaslužila je knjiga, koju je opat Filippo Musenga objavio u Napulju 1770. godine. U toj je knjizi nasljednik Pietra II. Angela Flavio, »Gran Maestro« Andrea Angelo Flavio predstavljen kao bliski rođak bosanske kraljice Katarine Kotromanić, koja je u historijskim izvorima spomenuta i kao članica kuće cara Konstantina Velikog.(11) Osim toga, danas je teško vjerovati da se u zbirci crteža iz britanske kraljevske biblioteke sasvim slučajno nalaze crteži sarkofaga matere cara Konstantina Velikog, Helene (126; RL11841) i nadgrobne ploče kraljice Katarine Kotromanić (51; RL11765). 

Crtež nadgrobne ploče bosanske kraljice Katarine Kotromanić iz zbirke RCIN 970.334 u britanskoj kraljevskoj biblioteci Izvor: Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, Tombs of Illustrious Italians at Rome: L'Album di disegni RCIN 970.334 della Royal Library di Windsor, Bolletino D'Arte: volume speciale, Rim 2010, str. 116.

Ovdje nas zanima isključivo crtež kraljičine nadgrobne ploče, koji je možda stariji i od najstarije dosad poznate reprodukcije kraljičine nadgrobne ploče, bakroreza anonimnog autora objavljenog inače u Rimu 1677. godine i to u djelu španskog dominikanca Alphonsusa Ciacconiusa (1540-1599). To je u stvari akvarel anonimnog autora napravljen smeđim tonovima olovke i pera.(12) Njegove dimenzije su 391mm X 187mm. Na poleđini crteža je zapis: »In S Maria Araceli«. Jörg Garms i Fabrizio Federici pripisali su autoru tog crteža još pet crteža nadgrobnih ploča iz bazilike Santa Maria in Aracoeli i označili ih kao najslabije u cijeloj zbirci.(13) Takvu njihovu ocjenu zaista nije teško prihvatiti. Posebno bode u oči činjenica da se na crtežu već na prvi pogled ne može prepoznati kraljičina nadgrobna ploča. Iako su konture nadgrobne ploče lijepo označene, a grbovi odnosno štitovi posebno istaknuti na njima nema ni epitafa ni heraldičkih simbola. Što tek reći o kraljičinom liku? Čini se da kraljičina glava nije zabačena u desnu stranu baš onako kao što je na bakrorezu anonimnog autora, a i jastuk na kojem glava počiva bitno se razlikuje od jastuka na bakrorezu anonimnog autora i jastuka na nadgrobnoj ploči. Jedini detalj po kojem se može prepoznati kraljičina nadgrobna ploča jesu zapravo grbovi odnosno štitovi i to prije svega zato jer je samo jedan od njih, onaj na kraljičinoj desnoj strani ukrašen kraljevskom krunom. Da li je i taj crtež kraljičine nadgrobne ploče naručio Costantino Gigli? Naime, u već spomenutom kodeksu iz vatikanske biblioteke »Cods. Vat. Lat. 8250-8257« i u raspravi »Delle Memorie sepolcrali« nekoliko riječi posvećeno je i bosanskoj kraljici.(14) Zanimljivo je da Costantino Gigli nije sakupljao samo crteže nadgrobnih spomenika: u njegovom posjedu bile su i druge umjetnine, a naročito bakrorezi i drvorezi. Zajedno sa svojim ocem Costantino je još kao dječak imao priliku da vidi zbirku umjetnina dominikanca Alphonsusa Ciacconiusa. (15) Da li je tom prilikom mogao vidjeti i bakrorez anonimnog autora na kojem je prikazana kraljičina nadgrobna ploča? Da li je bio u njegovom posjedu i već spomenuti bakrorez? Odgovore na ta i još neka druga pitanja možda bi mogla dati opsežnija znanstvena studija, koja bi bila posvećena djelima Costantina Giglija, crtežu kraljičine nadgrobne ploče iz zbirke u britanskoj kraljevskoj biblioteci i bakrorezu objavljenom u Ciacconiusovom djelu. U toj studiji trebalo bi ostaviti prostor i za reprodukcije kraljičine nadgrobne ploče, koje su napravili slikari Jan van Grevenbroeck (1731-1807) i Gioacchino Camilli.(16)

                                                       Bilješke & Literatura

1. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, Tombs of Illustrious Italians at Rome: L'Album di disegni RCIN 970.334 della Royal Library di Windsor, Bolletino D'Arte: volume speciale, Rim 2010, str. 1-296.

2. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 36; The album is bound in half calf in an English book–binding of the later eighteenth century (440×300mm), with brown leather backstrip gilt–ruled with raised bands, English title (Tombs of Illustrious Italians atRome) gilt–lettered in the second compartment,marbled paper sides, leather corners (fig. 2). The drawings are mounted on paper passepartouts, measuring on average 438×285 mm. Variable in size, thedrawings were in many cases cropped at the time they were mounted; some have been folded to be able to fit into the volume.The drawings are numbered in pencil, according to the library’s inventory numbers, from 11715 to 11957, preceded by the monogram R[oyal] L[ibrary]; the inventory numbers are accompanied by another pencil number, corresponding to the consecutive folia that compose the volume, from 1 to 243 (fig. 3).

3. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 37; The timeframe covered by the sylloge is decidedly wide: the first dated monument in the collection is dated 1266 and the last 1620. The fifteenth–century tombs are those most frequently represented (97), though closely followed by monuments dating to the following century (96); 32 drawings are of medieval tombs (dating to the thirteenth and fourteenth century), while 17 reproduce funerary monuments erected in the early seventeenth century. If we correlate these data with those of tomb type, we cannot but be struck by the significant presence of medieval and fifteenth–century tomb slabs andby the large group ofimposing wall–monuments of the late fifteenth century. As for the deceased whose tombs are reproduced in the album, they are in large part ecclesiastics (146): so we find drawings of 8 tombs of popes, 16 of bishops, 13 of minor religious, and no less than 109 of cardinals. Substantial, however, is also the contingent of laypersons in the album: they total in all 84, including noblemen, soldiers, merchants, lawyers and a few women; many of the tomb slabs reproduced in the album belong to these lay figures. They are usually Romans by birth.

4. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 38; The collection of drawings was formed in the first half of the seventeenth century. The annotations that signal the removal of some tomb slabs immediately after the mid–century show that the person who assembled the album, i.e. Costantino Gigli (as we will hope to show below), made some effort to update it in terms of the fate suffered by the monuments reproduced.

5. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 38-40.

6. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 36; The first scholar to reject the alleged link between the Windsor album and the famous collector and patron of archaeological and scientific studies was Ingo Herklotz in 1992.Herklotz proposed instead to establish a connection between the Windsor sylloge and a group of Vatican codices, first attributed by Forcella to the antiquary and collector Francesco Gualdi, in which the same script used in the marginalia of many drawings in the volume RCIN 970334 is frequently encountered. This attribution needs, however, to be more precisely defined, on the basis of the fact that the compilation of these codices should be ascribed in the main not to Gualdi himself, but to a close collaborator, hitherto little known, Costantino Gigli. So a decisive, though not (as we shall see) exclusive role should be attributed to Gigli also in the genesis of the Windsor sylloge.

7. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 40; Most of the surviving annotations and fragments of annotation on the recto of the sheets are in the hand of Costantino Gigli, an historian active in Rome between the early years of the seventeenth century and the 1660s. His name is only now beginning to emerge from obscurity. The attribution is corroborated by comparison with mss. in the Vatican Library, more particularly Cods. Vat. Lat. 8250–8257, hitherto generally ascribed to the better known Francesco Gualdi,46) but in actual fact in large part written by Gigli.

8. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 40; The mss. in question undoubtedly contain — in particular cods. 8252 and 8254 — a good deal of material linked to Gualdi and to his treatise Delle memorie sepolcrali, but on the whole these codices are clearly presented as “papers” of Costantino Gigli, which attest to his many–sided interests and into which a good part of the preparatory material for the treatise flowed after Gualdi’s death.

9. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 40; A very singular aspect of his biography, which had significant repercussions also on his intellectual profile, consists in the fact that he was adopted, at a date probably comprised between 1588 and 1592, by Prince Pietro Angelo Flavio, Grand Master of the Constantinian Order of St. George, an order of chivalry whose foundation was traced back to the emperor Constantine himself, but which was probably founded in Constantinople in the late twelfth century.The Order was then transferred to the West, first to Venice and then to Rome. The Angela Flavia family, a family of Balkan origins which claimed descent from the imperial dynasties of the Comneni and Paleologi, long held the Grand Mastership of the Order.We don’t know in what circumstances the prince got to know Giovan Battista and why he proceeded to his formal adoption, as a result of which the latter could combine his surname with that of Angelo Flavio, which is found in various letters written by him.The fact is however that the adoption left a profound mark on Giovan Battista’s personality and interests, in which the strong links that united the Order with the eastern Mediterranean are reflected.

10. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 41; Giovan Battista Gigli married Cleria Pocchi in 1588. She bore him two children: Costantino and Elena; the daughter died in infancy, at the age of two. So, also in the choice of names for his children we can detect a clear echo of Giovan Battista’s link with the Grand Master of the Order of Saint George. Costantino’s date of birth is not certainly known, but can presumably be placed at approximately the normal interval after the marriage of his parents, in 1589/1590.

11. Filippo MUSENGA, Costatino il Grande coll' aggiunta di Appendi pertinenti al Sacro Real' Ordine de' Cavalieri Costatiniani di S. Giorgio E de' Privilegj Imperiali, Regj &c. Bolle, Brevi, Motuproprj, Monitorj, Fulminatorj Pontificj, e d' altri Diplomi concefti all' Ordine de tant' Imperatori, Sovrani, e Sommi Pontefici II., Napulj 1770; Husein Sejko MEKANOVIĆ, Portret i nadgrobna ploča bosanske kraljice Katarine Kotromanić (1425-1478) u Rimu, Radovi. Knjiga XVII/3 (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija), Sarajevo 2014, str. 199-209.

12. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 116, 117. Taj crtež spomenula je i italijanska povjesničarka umjetnosti Ana Cavallaro. O tome vidjeti: Ana CAVALLARO, Un’indagine storico-artistica delle sepolture femminili nel Rinascimento romano, The Mélanges de l’École française de Rome – Moyen Âge, 127-1, Pariz 2015: http://mefrm.revues.org/2604#ftn18

13. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 39; cat. 51, 57, 63, 64, 65, 159 and 162: drawings of a very shoddy hand, reproducing tomb slabs set into the floor of Santa Maria in Aracoeli.

14. Fabrizio FEDERICI, Il trattato Delle memorie sepolcrali del cavalier Francesco Gualdi: un collezionista del Seicento e le testimonianze figurative medievali, Prospettiva: rivista di storia dell' arte antica e moderna 109-110 (April-Juli), Firenze 2003, str. 152.  

15. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 41; Giovan Battista assumed responsibility for the education of his son. He transmitted to him his interest in the testimonies of the past and then introduced him to antiquarian circles in the city: as we know from a letter of Cesare Magalotti, to which we shall return below, Costantino ever since his early boyhood (“da’ suoi piů teneri anni”) was taken by his father to visit the museum of natural curiosities and ancient instruments assembled by the Spanish Dominican friar and famous historian of the Church, Alonso Chacón. It was perhaps amid the fossils and curiosities of the Spanish friar’s museum that Giovan Battista Gigli and his son, still a child, got to know Francesco Gualdi, who purchased many pieces from that collection at the time of its dispersal.

16. Jörg GARMS-Fabrizio FEDERICI, 2010, cit. n. 1, str. 117.