Tragom zanimljivih ljudskih sudbina
Povodom 90. obljetnice gradnje džamije u Vrnograču
Na području Ljute (Cazinske) Krajine postoji veći broj romantičnih ruševina srednjovjekovnih utvrđenih gradova. Približno na pola puta između naselja Velika Kladuša i Bužim, na jednom malom i slikovitom brežuljku bio je podignut dvorac Vranograd ili Vranograč, koji je u sačuvanim pisanim izvorima prvi put spomenut 4. oktobra 1264. godine, a porušen je 1580. godine, kako ne bi mogao poslužiti osmanskim osvajačima.(1) Taj je dvorac dao ime selu Vrnograč, koje je inače nastalo u pitomoj, uskoj i vodom bogatoj dolini, o čemu i danas svjedoči turski hidronim »göl« skriven u imenu dijela Vrnograča poznatog kao Đol. Uostalom, u blizini protiče i rijeka Glinica. Na zadnja desetljeća osmanske okupacije podsjeća velika bosanska buna(2), započeta u Vrnograču 6. jula 1849. godine, koju je u krvi ugušio Omer-paša Latas (1806-1871) ali i iseljavanje većeg broja stanovnika na područje osmanskog Carstva u vrijeme austro-ugarske aneksije Bosne i Hercegovine. Kao dio Bihaćke republike Vrnograč je poznat i po događajima iz Drugog svjetskog rata, a neki od njih zapisani su u dnevniku(3) Ivana Šibla (1917–1989), te u dnevničkim bilješkama(4) čiji su autori Lea Abinun Salzberger (1913-2006) i Ervin Salzberger (1912-1995). Najugledniji istraživači su se složili da je s napadom 7. SS divizije »Prinz Eugen« na Titove partizane u Vrnograču i Slunju 20. januara 1943. godine pokrenuta velika nacistička vojna operacija »Fall Weiss«, poznata također kao »Bitka na Neretvi«. Među njenim prvim žrtvama bili su vrnogrački imam Smail Buljubašić (1885-1943) i još petorica(5) članova Narodnooslobodilačkog odbora, koji su strijeljani 30. januara 1943. godine, a jedanaest(6) uglednih Vrnogračana deportovano je u zloglasni logor smrti Mauthausen. Sjećanje na njih još uvijek živi na umjetničkoj slici (u vijećnici općine Velika Kladuša) iz 1983. godine, koju je naslikao srpski slikar Aleksandar Luković Lukijan (1924–2014). Također vrijedni spomena su crteži i slike, koje je otac hrvatskog stripa i partizanski slikar Andrija Maurović (1901-1981) stvorio u Vrnograču 1944/1945 godine.(7) Ta njegova djela svjedoče da su njemački vojnici i njihove sluge istjerani iz Vrnograča tek krajem aprila 1945. godine: ostao je samo zarobljeni liječnik Hans Scheike (1914-1987), koji je do smrti boravio i radio u Vrnograču.(8)
Vrnograč je imao status seoske općine (njem. Landgemeinde) od 1885. do 1958. godine, a ulaskom u sastav cazinskog i krupskog kotara, te općine Velika Kladuša, postepeno je postajao značajniji ekonomski, kulturni i politički faktor u Ljutoj Krajini.(9) Dobio je nekoliko vrijednih udruženja među kojima su se naročito isticali »Gajret«, »Prosvjeta« i »Narodna uzdanica«. Također treba spomenuti dvije čitaonice, osnovnu školu, poštu, policijsku stanicu i zdravstvenu ambulantu uz koju je djelovalo porodilište i javno kupatilo. Od velike važnosti bili su putevi prema Velikoj Kladuši i Cazinu. Put Vrnograč-Topusko izgrađen je 1933. godine, a u nacrtu je ostala druga veza Vrnograča sa svijetom - željeznička pruga. Selo i njegova šira okolina bili su poznati po pčelarstvu.
Vrnogrački muslimani su svoje vjerske obrede obavljali u drvenoj džamiji, sagrađenoj u središtu sela 1880/1881. godine, a inače poznatoj po crtežu, koji je napravio njemački slikar Ewald Arndt Zschepplin (1865-?): na njenom mjestu je početkom ljeta 1933. godine utemeljena nova, kamena džamija sa kamenim postoljem za drveni minaret. Unatoč velikoj ekonomskoj krizi i drugim poteškoćama ta je džamija ipak bila dovršena. Na svečanosti njenog otvorenja u vrijeme molitve petkom (»džumma-namaz«) 15. novembra 1935. godine pored imama Smaila Buljubašića bili su prisutni ban vrbaske Banovine Bogoljub Kujundžić (1887-1949), poslanik u skupštini Kraljevine Jugoslavije Nurija Pozderac (1892-1943), delagat Narodne uzdanice Ali Aganović (1902-1961) i oko 15.000 vjernika, a džamiju je otvorio izaslanik reis-ul-uleme Ibrahima Maglajlića (1861-1936), banjolučki muftija Mustafa Nurkić (1888-1966).
.jfif) |
Slika 4. Crtež Andrije Maurovića: kolona Titovih partizana kod Vrnograča 1944/1945. godine (Andrija Maurović. Stari mačak u NOB-i: https://www.hismus.hr/media/documents/izdavastvo/ID-2-1986_Andrija_Maurovi%C4%87_-_Stari_ma%C4%8Dak_u_NOB-i.pdf stanje na dan 15.7. 2024. godine)
U jednom članku u sarajevskom časopisu »Islamski glas« iz 1935. godine našli smo podatak da su francuski novinari i reporteri dokumentirali otvorenje džamije i da su sa sobom odnijeli više stotina fotografskih snimaka: »Na ovoj svečanosti dostojno se manifestovala visoka islamska svijest i organizacija. Sve je proteklo u najljepšem redu i miru i svak je odnio kući najljepše uspomene. Ovom je prilikom Vrnograč primio tako veliki broj gostiju, kakvog ne pamti ni jedno mjesto Bosanske Krajine. Vrnograč je posjetila jedna grupa francuskih novinara i reportera, koji su odnijeli sa sobom nekoliko stotina interesantnih snimaka ovog kraja«.(10) Oko tri godine smo pokušavali da identificiramo te francuske predstavnike sedme sile, a to nam je bar djelomično i uspjelo zahvaljujući dvjema fotografijama, koje smo našli u članku u londonskom časopisu »The Geographical Magazine«(11) iz 1942. godine i u newyorškoj enciklopediji »Larousse Encyclopedia of Geography: Europe«(12) iz 1961. godine.
Na njima su zauvijek uhvaćeni trenuci unutar kamenih zidova džamijskog harema, dok mnoštvo vjernika u pregibnom (»ruku'«) i u klečećem položaju (»sedžda«) šapatom izgovara riječi kojima se klanja Uzvišenom Gospodaru, a to se dodatno ističe kod fotografije pod kojom je natpis na francuskom jeziku: »Une fois par an, tous les musulmans de Bosnie-Herzégovine se rassemblent à Vrnograč pour la 'grande invocation à Allah'«. Da se doista radi o svečanom otvorenju džamije potvrđuje fotografija, koja ima natpis na engleskom jeziku: »The largest Mohammedan communities in Europe today are found in Yugoslavia, in the provinces of Bosnia and Herzegovina. Islam was introduced by the Ottoman Turks, though its adherents are not of Turkish race and speak Serbo-Croat. Hundreds of worshippers during prayer at the inauguration of the Mosque at Vrnograca«.(13) Osim toga, po brojnim šeširima na glavama muškaraca moguće je zaključiti da na cesti i pored velike kuće - zdravstvene ambulante nisu bili samo muslimani. U narodnoj masi moramo tražiti i članove sokolske čete, koje je na svečano otvaranje džamije doveo učitelj iz susjednog sela Glinica Rudolf Dimač: »Od slavoluka do džamije g. Kujundžić je došao pješke u pratnji g. Pozderca i sres. načelnika g. Hasiba Hodžića i ostalih, a slijedila ih je sokolska četa iz Glinice pod vodstvom g. Rudolfa Dimača, učitelja.«.(14)
Da je autor tih fotografija francuski fotograf André Zucca (1897-1973) zaključili smo tek na temelju tridesetak njegovih fotografija, koje nam je prošle godine ustupila ugledna pariška »Bibliothèques spécialisées et patrimoniales« i kataloga(15) fotografske izložbe postavljene u Sarajevu i u Banjoj Luci 2001. godine. Tako smo došli do podatka da je taj fotograf napravio oko 700 snimaka na svojem putovanju po Kraljevini Jugoslaviji od proljeća 1935. do proljeća 1936. godine: veći broj snimaka nastao je u Vrnograču i u drugim naseljenim mjestima na području Ljute Krajine. Oni predstavljaju pravi rudnik podataka za kulturnu historiju.
Tko je zapravo André Zucca? Rođen je u Parizu: njegova mati je bila Italijanka, a otac Francuz. Kao francuski vojnik ranjen je i odlikovan Ratnim križem (franc. »Croix de Guerre«) u Prvom svjetskom ratu. Zanimalo ga je slikarstvo, a fotografiranjem se je sasvim slučajno počeo baviti. Prve fotografije je objavio u filmskoj i kazališnoj reviji »Comedia«, a zatim je radio za brojne francuske časopise, te kao suradnik novinara Josepha Kessela (1898-1966) za kojeg je napravio više reportaža. Osim Kraljevine Jugoslavije posjetio je Italiju, Grčku i još neke druge države. Na početku Drugog svjetskog rata bio je dopisnik časopisa »L’ilustration«, »Paris Soir« i »Paris Match«. Na zahtjev njemačkih nacista radio je za tjednik »Signal« od sredine 1940. godine pa do početka 1944. godine i imao dostup do vrlo skupog filma u boji, poznatog kao »Agfacolor«. Bio je jedini fotograf, koji je u boji fotografirao Pariz: tako su nastale njegove znamenite fotografije svakidašnjeg života pod njemačkom okupacijom.(16) Iako je kao dopisnik francuskog časopisa »Liberation« dočekao kraj Drugog svjetskog rata, uhapšen je zbog suradnje sa propagandnim glasilom nacističke Njemačke, ali je nakon svjedočenja dvojice francuskih generala odmah pušten na slobodu. Do kraja života je radio kao fotograf i upotrebljavao pseudonim. Kao kolaborant opet je jasno istaknut u Parizu 2008. godine u vrijeme izložbe njegovih 270 fotografija u boji, a predstavnici vlasti u francuskoj prijestolnici su zahtijevali da se posjetiteljima dijele letci na kojima piše da izložena djela izbjegavaju stvarnost okupacije i njenu tragičnu stranu.(17)
Zanimljivo je da je André Zucca došao u Vrnograč sa grupom reportera u kojoj je bio možda i sam francuski novinar Joseph Kessel (1898-1979). Da li je bio njihov dolazak planiran i usklađen sa posjetom kršćanskog socijalista i potpredsjednika francuskog parlamenta Ernesta Pezeta (1887-1966) Kraljevini Jugoslaviji, koji je dokumentiran u oktobru 1935. godine? Poznato je naime, da su bili Ernest Pezet i njegov stranački kolega, kasniji otac moderne Evrope Robert Schuman (1886-1963) poprilično oštri kritičari diktature (u francuskom gradu Marseille ubijenog) kralja Aleksandra Karađorđevića (1888-1934) i cijelog jugoslavenskog političkog sistema, kojeg su predstavili čak i kao kopiju ruskog carskog režima. Naročito su osuđivali teror režima nad manjim narodima i vjerskim zajednicama te brisanje sjećanja na historijske i etničke granice, koje je prouzrokovala besmislena podjela države na devet banovina 6. januara 1929. godine.(18)
Zašto je André Zucca prisustvovao svečanom otvorenju vrnogračke džamije? Smatramo, da njegovo zanimanje za kulturnu i vjersku raznolikost u Kraljevini Jugoslaviji, te običaje i život muslimana ne bi smjeli prebrzo povezati sa političkim ciljevima francuskih socijalista, jer pravi odgovor na postavljeno pitanje nude njegove fotografije iz Vrnograča i brojnih drugih naseljenih mjesta u Kraljevini Jugoslaviji. Na njima vidimo džamije, muslimanska greblja, nadgrobne spomenike - nišane, skromne drvene kućice, svakidašnje prizore na ulicama i trgovima, koji podsjećaju na bazare, te žene i muškarce u šarenim orijentalskim nošnjama. Radi se zapravo o izvornom, prodornom i nepristranom pogledu umjetnika na taj dio Evrope.(19) Posebno mjesto zauzimaju fotografije djece, koje je označavao kao »turques bosniaques«.(20)
Čini se da su njegove fotografije iz Vrnograča imale veći odjek u Evropi i u svijetu, te da zaslužuju posebnu obradu. Naime, u ovdje već citiranom, inače opsežnijem članku sa čak četrnaest fotografija (sa simbolima islamske civilizacije iz Kraljevine Jugoslavije, Španije, Maroka, Sudana, Indije, Egipta, Malezije, Tunisa i Saudijske Arabije), čiji je autor ugledni engleski novinar, publicist i stručnjak za islam Nevill Barbour (1875-1974), predstavljena je vjera islam u modernom svijetu, a fotografija André Zucca snimljena u Vrnograču nalazi se na samom početku i služi kao svojevrsna ilustracija za dio članka, koji ovdje citiramo: »Against the contradictions of this picture we may set the idea which the ignorant Moslem masses held of European Christianity until a few years ago. For them Europe was the place whence the Franks came, and these Franks were in their eyes a race of unbelievers, people of disgusting habits who ate pig’s flesh and intoxicated themselves with forbidden spirits. They were people whose women went shamelessly about in public and danced half naked with men not even of their own family. Yet though obviously and accursed race, God in His inscrutable purposes had nevertheless given them the power to contrive ingenious and terrible engines of war, and by these they were enabled to oppress and exploit the true believers. In the days of religious fanaticism and self-centred ignorance which are only today disappearing, the average Moslem saw no inconsistency between this view and the teaching of his religion that Christianity was a form, somewhat corrupt it is true, of the worship of the one God whose true expression is the faith and ritual of Islam. In discussing the significance of Islam in the modern world it is useful to make some such comparison as this, if only to clear the mind of old prejudices and leave it free to reflect the conditions of today«.(21)
André Zucca je kroz jedan od prozora na gornjoj etaži džamije snimio fotografiju sa naslovom »Repas appres l’office« na kojoj vidimo pripadnike različitih vjeroispovijesti, žene i muškarce dok prodaju i kupuju jabuke, pecivo i još neke kulinarske specijalitete, te brojanice izložene na (bijelim platnom i časopisnim papirom obloženim) malim drvenim stolovima pored džamijskog zida. Promatrajući kroz objektiv svog fotoaparata zalogaje u njihovim ustima, uspio je sačuvati za vječnost također dlanove na kojima zveckaju novčići. Zanimale su ga čak i na prozorskoj polici posložene cipele vjernika u vrijeme molitve: »Chaussures de fideles pendant la priere«. Da li je tom prilikom kontaktirao glavnog inicijatora gradnje vrnogračke džamije, imama Smaila Buljubašića ili nekog drugog člana građevinskog Odbora, kojih je inače bilo dvadeset?
Imamova desna ruka među odbornicima bio je Meho Kasupović (1888-1944) iz susjednog sela Grabovac, kojem je pripala čast da pred masom vjernika održi kratak govor i pozdravi bana Bogoljuba Kujundžića: »Kada su topovi sa grada oglasili da dolazi visoki gost, sav je svijet potrčao onoj strani odakle su se čuli poklici: živio ban Vrbaske banovine. Kod slavoluka banov se auto zaustavio i tu je održao pozdravni govor Meho Kasupović, ističući veliku radost što može kao sin Mrkonjića krajine, pozdraviti tako velikog gosta i zaželiti mu dobrodošlicu«.(22) Čini se da je baš on prikazan na jednoj od fotografija koju je André Zucca snimio u džamiji: radi se o portretu profila sredovječnog brkatog muškarca. Kao mnogi drugi Ljuti Krajišnici i on je sudjelovao u Prvom svjetskom ratu. Naime, u slovenskom časopisu »Na fronti. Revija za vojaško zgodovino« 2023. godine objavljen je članak u kojem su kao austro-ugarski vojnici na sočanskom frontu identificirani Meho Kasupović i kolar iz Vrnograča Omer Mekanović (1889-1978).(23) Radi se o znamenitoj fotografiji iz arhiva austrijske nacionalne biblioteke sa spomen obilježjem III. bataljona 1. bosansko-hercegovačke regimente (BHIR1) i natpisom na njemačkom jeziku: »Treue Isonzowacht Bos.Her.Inf.Baon 3/1 18./8.1915«.
.jpg)
Slika 7. Bosanski vojnici i obilježje III. bataljona 1. bosansko-hercegovačke regimente. Spomen obilježje je bilo postavljeno pored željezničke stražarnice Štmaver, koja se nalazi oko tri kilometra od istoimenog sela na padinama brda Sabotina kod Gorice. Pored njega vidi se šesnaest austro-ugarskih vojnika i oficira iz III. bataljona 1. bosansko-hercegovačke regimente (BHIR1), koja je bila dio 58. pješačke divizije i pod komandom generalmajora Erwina Zeidlera. Jedan od vojnika rukom nježno dodiruje bosanskog psa goniča, poznatog pod imenom »barak«, koji sasvim mirno sjedi. Prvi vojnik sa lijeve strane u klečećem položaju je brkati kaplar sa fesom na glavi Meho Kasupović. Na njegovim prsima su tri predratne spomen medalje: u desnoj ruci drži pušku, a lijeva ruka mu počiva na lijevom koljenu. Treći vojnik na lijevoj strani je Vrnogračan, brkati Omer Mekanović sa jednom spomen medaljom na prsima, koji šaku lijeve ruke drži uz torbicu za streljivo. (Mujo KOŠTIĆ - Husein Sejko MEKANOVIĆ, Meho Kasupović in Omer Mekanović: Ljuta Krajišnika na Sabotinu, Na fronti. Revija za vojaško zgodovino 30, Šempeter pri Gorici 2023)
Meho Kasupović se je živ i zdrav vratio iz Velikog rata i kao obućar radio u Vrnograču. U brakovima sa Ajnijom in Zejnom imao je šestero djece.(24) U jesen života zašao je u političke vode. Bio je aktivan kao povjerenik »Narodne uzdanice« i član Odbora »Radikalne zajednice« u čijem sastavu je bila i »Jugoslovenska muslimanska organizacija«. Drugi svjetski rat ga je zatekao kao načelnika općine Vrnograč, ali kraj rata nije doživio.(25) Poslije jedne večernje molitve u džamiji, na putu prema svojoj kući napadnut je i ranjen zbog toga što je štitio i pomagao vrnogračke pravoslavne hrišćane. Na žalost, ta je rana oslabila njegovu tjelesnu otpornost i omogućila jednoj opakoj bolesti da ga dokrajči. Njegovi posmrtni ostaci pokopani su uz temelje džamije u Vrnograču.
.jpg)
Kakav čovjek je bio Meho Kasupović svjedoči dugačak, inače malo oštećen natpis na njegovom nišanu, postavljenom nakon završetka Drugog svjetskog rata: »MERHUM 1888–1944: OVDJE BORAVI VJEČITI SAN MEHO KASUPOVIĆ. VELIKI SPASIOC, PROTIVNIK UBIJANJA I PLJAČKE. 1941.G. USTAO JE PROTIV ZLA I PALJEVINE. ALI SI BIO NEMOĆAN. ZA TVOJE HUMANO DJELO NEKA TI JE VJEČNA SLAVA I HVALA. OVAJ SPOMEN - NIŠAN PODIŽU NJEGOVI SINOVI I ZAHVALNI PRIJATELJI. POČIVAJ U MIRU DOBRI ČOVJEČE ...«.
Iako na njegovom nišanu piše da su ga postavili sinovi i zahvalni prijatelji to je uistinu učinio vrnogrački trgovac, pravoslavni hrišćanin Petar Vukojević. Nišan sa neobičnim, za muslimane nekarakterističnim natpisom bio je mali znak zahvalnosti za ono što je Meho Kasupović učinio za njega i njegovu porodicu u teškim ratnim vremenima. Sjećanje na načelnika Vrnograča sačuvano je također u simpatičnom liku Titovog partizana sa zvijezdom petokrakom na crvenom fesu i imenom Meho, kojeg je ovjekovječio glumac Ivica Vidović (1939-2011) u znamenitom filmu režisera Antuna Vrdoljaka (r. 1931. godine) »Kad čuješ zvona«. Taj film je snimljen 1969. godine, i to po već spomenutom ratnom dnevniku Ivana Šibla, koji je kao politički komesar partizanske čete u selu Bojna, sudjelovao u neuspješnom napadu na Vrnograč u februaru 1942. godine. Dvadeset godina kasnije, u knjizi publicista Vladimira Dedijera (1914-1990) i povjesničara Antuna Miletića (r. 1931. godine) Meho Kasupović je predstavljen kao zemljoradnik, općinski načelnik te kao inicijator hapšenja i ubistava pravoslavnih hrišćana.(26) Doista je šteta što službeni biograf maršala Josipa Broza Tita (1892-1980) i njegov mlađi kolega nisu došli u harem vrnogračke džamije i pročitali natpis na nišanu čovjeka, kojem su pripisali veliki zločin.
Džamija je omogućila čudan preplet vrlo zanimljivih ljudskih sudbina, koje su se našle u strašnim vrtlozima Prvog i Drugog svjetskog rata, a pošto je kao hram Božiji utemeljena u prvoj polovini 1933. godine, možda bi je mogli prikazati čak i kao simboličnu objavu rata tek uspostavljenoj, bezbožnoj i u okultizmu ogrezloj nacističkoj vlasti u Njemačkoj. Naime, samo tri mjeseca prije nego što je njen imam Smail Buljubašić stao pred njemački streljački vod, Nevill Barbour je u svojem članku zapisao i ovu rečenicu: »In a entirely different sphere, the kinship of the two religious led the late Lord Lloyd, one of the British statesmen best acquainted with the Moslem world, to publish a pamphlet at the beginning of the present war, in which he advanced the thesis that the impending struggle was essentially one of Christianity and Islam against the irreligious forces of Nazidom«.(27) Uostalom, činjenica je da su gradnju džamije na različite načine podržali muslimani, pravoslavni hrišćani, rimokatolici i jevreji. Baš zbog toga smatramo da bi je trebalo zaštititi kao vjerski objekat, te kao arhitekturni i kulturni spomenik iz prve polovine 20. stoljeća. Poznato je inače da su joj veliku štetu nanijele angloameričke avio-bombe u Drugom svjetskom ratu, a nije bila pošteđena ni u 90. godinama 20. stoljeća, u vrijeme rata protiv države Bosne i Hercegovine. Na žalost, za neka najteža oštećenja odgovorni su sami vrnogrački muslimani: u zadnjih dvadesetak godina porušili su originalni drveni, (limom obloženi) minaret na kamenom postolju i zamijenili ga dramatično visokim betonskim minaretom, koji sa džamijom ne predstavlja organsku cjelinu. Drastične promjene doživjela je i unutrašnjost džamije, a kao kičeraj najgore vrste moguće je označiti novu nišu u zidu džamije, usmjerenu u pravcu Kabe u Meki (mihrab), te dvije hajr-česme, koje doista nemaju što tražiti na fasadi džamije i u džamijskom haremu. Pošto je već odavno jasno, da je u Vrnograču duh kapitalizma, pri(h)vatizacije, populizma i neznanja izišao iz boce, te da bezobzirno napada vrijedni kulturno-historijski i vjerski objekat, predlažemo da Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini što prije omogući gradnju nove džamije na kojoj će se moći iživljavati oni Vrnogračani, koji ne razumiju civilizacijske vrijednosti.
.jfif)
Povodom 90. obljetnice gradnje džamije - poduhvata koji je imao veliki ekonomsko-politički i kulturni značaj - smatramo da bi bilo korisno u Vrnograču otvoriti izložbu široj javnosti potpuno nepoznatih fotografija francuskog fotografa André Zucca, te objaviti lijep i kvalitetan izložbeni katalog. Osim toga, trebalo bi obnoviti staru hajr-česmu na južnoj, vanjskoj strani zida džamijskog harema, na kojoj još stoji kamena pločica sa natpisom »BANJA LUKA 1939 GOD.« i svjedoči o nekadašnjim tijesnim vezama.
Bilješke
1. Radoslav LOPAŠIĆ, Bihać i Bihaćka krajina. Mjestopisne i poviestne crtice, Zagreb 1890, str. 249-262; Hamdija KREŠEVLJAKOVIĆ, Cazin i okolina, Narodna uzdanica: kalendar za godinu 1935 (1353-1354 po Hidžretu), Sarajevo 1934, str. 108; Mujo KOŠTIĆ - Ibrahim IKANOVIĆ, Osnovna škola u Vrnograču 1880–2000, Vrnograč 2001, str. 16.
2. Mujo KOŠTIĆ - Ibrahim IKANOVIĆ, 2001, cit, n. 1, str. 20.
3. Ivan ŠIBL, Ratni dnevnik: https://kupdf.net/download/ratni-dnevnik-ivan-sibl_5902fc15dc0d60ca11959e89_pdf (stanje na dan 10. 1. 2023)
4. Danilo ŠARENAC - Ivana PANTELIĆ, Dve polovine sećanja. Partizanski dnevnici kao izvor za istoriju Drugog svetskog rata, Beograd 2013.
5. Strijeljani članovi vrnogračkog NOO: Ale Elezović, Suljo Kuduzović, Ibrahim Sadiković, Osman Ikanović i Mustafa Ikanović.
6. U logor Mauthausen deportovani su Mehmed Džebić, Huse Kuduzović, Hasan Holić, Hašim Balić, Hašim Sarajlija, Mahmut Garibović, Mahmut Koštić, Husein Koštić, Derviš Grošić, Avdija Mehurović i Osman Kasumović.
7. Dina HORVAT, Andrija Maurović i hrvatski strip (1901-1981), Pro tempore. Časopis studenata povijesti 14., Zagreb 2019, str. 251; Andrija Maurović. Stari mačak u NOB-i: https://www.hismus.hr/media/documents/izdavastvo/ID-2-1986_Andrija_Maurovi%C4%87_-_Stari_ma%C4%8Dak_u_NOB-i.pdf (stanje na dan 15.7. 2024. godine)
8. Mujo KOŠTIĆ - Ibrahim IKANOVIĆ, 2001, cit. n.1, str. 34.
9. Amir SIJAMHODŽIĆ, Naselje i općina Vrnograč od najstarijih vremena do kraja prvog svjetskog rata, sa posebnim osvrtom na period austro-ugarske uprave (1878-1918), Zbornik radova Bosna i Hercegovina kroz historiju: povodom 40 godina naučnog rada Mithada Kozličića, Bihać-Tuzla 2021, str. 235.
10. Pred svečano otvorenje džamije u Vrnograču, Islamski glas, Sarajevo, 18.10. 1935 (21. redžeb 1353), broj 3, str. 8; Prva džuma namaz u novoj džamiji u Vrnograču u prisustvu 15.000 posjetilaca, Islamski glas, Sarajevo, 22.11.1935 (26. šabana 1353), broj 8, str. 8. Mujo KOŠTIĆ - Ibrahim IKANOVIĆ, 2001, cit. n. 1, str. 27, 28.
11. Nevill BARBOUR, Islam and the Modern World, The Geographical Magazine (october), London 1942, str. 258-269. Ovdje se želimo zahvaliti povjesničarki umjetnosti i bibliotekarki Neji Drevenšek iz Ljubljane, koja nam je poslala članak Nevilla Barboura.
12. Larousse Encyclopedia of Geography: Europe (urednik Pierre Deffontaines), Prometheus Press, New York 1961, str. 317.
13. Kao autor fotografije pogrešno je naveden Toni Muir.
14. Prva džuma namaz u novoj džamiji u Vrnograču u prisustvu 15.000 posjetilaca, 1935, cit. n. 10, str. 8.
15. Izložba. Andre Zuka. Bilježnica velike sove s puta po Jugoslaviji 1935-36 godine kako je vidio Andre Zuka, NUB RS, Banja Luka 28.11-28.12. 2001 Ovdje se želimo zahvaliti gospođi Ratki Marić iz banjolučke nacionalne i univerzitetske biblioteke, koja nam poslala tri fotografije kataloga.
16. Jordan HENRY, »We Europeans«: Signal Magazine and Political Collaboration in German occupied Europe, 1940-1945. Undergraduate Research Thesis: The Ohio State University 2017.
17. A. J., Prešerna ravnodušnost vojnega Pariza. Razstava del fotografa/kolaboracionista: https://www.rtvslo.si/kultura/razstave/preserna-ravnodusnost-vojnega-pariza/154903 (stanje na dan 10.6. 2024. godine)
18. Stanislav SRETENOVIĆ, Francusko-srpski odnosi u XIX i XX veku, Međunarodni problemi 4, Beograd 2009, str. 547. »Grupu pobornika socijalnog katoličanstva su činili poslanici francuskog parlamenta Rober Šuman, budući 'otac Evrope' posle Drugog svetskog rata i Ernest Peze. Šuman je boravio u informativnoj misiji u Kraljevini Jugoslaviji 1934. godine a Peze, sledeće, 1935. Po njihovom mišljenju, Srbi su bili poslednji nosioci propalog ruskog despotizma u Evropi. Smatrali su da je diktatura kralja Aleksandra istočnjačkog karaktera i da je ona terorisala narode sa zapadnom kulturom. Podvlačeno je da su ti narodi bili različiti od Srba i da su imali svoju individualnost. Isticali su potrebu povratka na ustavni režim i federalizaciju Kraljevine. Po njima, sistem koji su Srbi izgradili u Kraljevini bio je kopija ruskog carističkog režima: Srbi su bili korumpirani i monopolisali su pozicije u vojsci, policiji, finansijama i administraciji. Šuman se protivio što su Srbi brisali svako sećanje na istorijske i etničke granice i posebnosti u Kraljevini i isticao je da su Srbi podeljeni na Srbe iz Srbije i Srbe van Srbije, pri čemu su Srbi van Srbije bili zajedno sa Hrvatima u opoziciji diktaturi«.
19. CARNETS DE ROUTE D’UN GRAND HIBOU. LA YOUGOSLAVIE EN 1935-1936. Musée de Normandie /Balkans Transit (24.3 2007-13.5. 2007): https://www.courrierdesbalkans.fr/carnets-de-route-d-un-grand-hibou-la-yougoslavie-en-1935-1936 (stanje na dan 1.7. 2024. godine);
Marcelle DISSAC, Nicole Zucca rend hommage à son père, André Zucca, photographe:
https://www.ledauphine.com/culture-loisirs/2021/11/14/nicole-zucca-rend-hommage-a-son-pere-andre-zucca-photographe (stanje na dan 15.6. 2024. godine).
20. Edib KADIĆ, Zaboravljena Bosna: Prekrasne fotografije bošnjačke djece u objektivu Andréa Zucce. Trenuci iz 1936. godine sačuvani od zaborava: https://stav.ba/vijest/zaboravljena-bosna-prekrasne-fotografije-bosnjacke-djece-u-objektivu-andrea-zucce/326 (stanje na dan 25.2. 2024. godine)
21. Vidjeti bilješku 13.
22. Prva džuma namaz u novoj džamiji u Vrnograču u prisustvu 15.000 posjetilaca, 1935, cit. n. 10, str. 8.
23. Mujo KOŠTIĆ - Husein Sejko MEKANOVIĆ, Meho Kasupović in Omer Mekanović: Ljuta Krajišnika na Sabotinu, Na fronti. Revija za vojaško zgodovino 30, Šempeter pri Gorici 2023, str. 78-82.
24. Djeca Mehe Kasupovića bila su pogrešno navedena u članku, koji smo ovdje citirali u bilješci 23, zato ovdje ponovo objavljujemo njihova imena: Hatidža (1910-1973), Hajra (1917-1992), Ahmo (1923-1944), Sulejman (1931-2011), Mehmed (1935-2006) i Ćamil (1940-2017).
25. Na spomeniku u središtu Vrnograča možemo vidjeti da je kao Titov partizan pao njegov sin Ahmo.
26. Vladimir DEDIJER - Antun MILETIĆ, Proterivanje Srba sa ognjišta 1941-1944. Svedočanstva, Beograd 1989, str. 349. »Na 30. jula 1942, godine došli su Muslimani iz Vrnograča do sela Glinice. S njima su došli i mnogi Muslimani iz Velike Kladuše, Bosanske Krupe, Cazina i Bihaća. Bili su naoružani vojničkim puškama, a oni koji nisu imali pušaka, nosili su u rukama sekire, kose, gvozdene vile te batine. Predvodio ih je tadašnji predsednik opštine u Vrnograču Meho Kasupović, zemljoradnik. Muslimani toga dana nisu ušli u samo selo Glinicu, već su se zaustavili na polju kod potoka Glinice i pozvali Srbe da k njima dođu radi pomirenja. Jedan broj Srba poverovao im je i otišao na pomirenje, ali mnogi Srbi iz Glinice nisu poverovali, već su, sluteći da bi mogli nastradati, radije pobegli u šumu. Čim su Srbi iz Glinice prešli preko potoka istog imena i sastali se sa Muslimanima, ovi su im predložili da svi zajedno pođu u Vrnograč da tamo izvrše pomirenje i o tome u opštini napišu i potpišu zapisnik. Srbi su u to poverovali i sa Muslimanima otišli u Glinicu. Kada su Srbi iz Glinice dovedeni u Vrnograč, odmah su bili zatvoreni u podrume ambulante, škole i privatnih zgrada. Na ovakav način dovedeni su u Vrnograč i Srbi iz Bosanske Bojne te zatvoreni«.
27. Nevill BARBOUR, 1942, cit. n. 11, str. 263.
Ni komentarjev:
Objavite komentar