Budalina Tale i Bistri vitez don Quijote od Manche
Od Vrnograča i Banja Luke do sjeverne Afrike
Među historijske osobe i suvremenike znamenitih Ljutih Krajišnika na granici osmanskog i habsburškog Carstva, braće Muje, Halila i Omera Hrnjica ubraja se Tale, koji je, sudeći prema usmenoj predaji, zajedno sa Halilom Hrnjica poginuo u jednoj buni protiv paše Mehmeda Vučo i njegovih činovnika u Banjoj Luci, dokumentiranoj inače od 1637. do 1639. godine.(1) U brojnim epskim pjesmama Tale je poznat kao Tale Ličanin, Tale od Orašca, (Oraški Tale), Tale sa Trnovca, Tale Ibrahim, Šušnjar Tale, Tale bega Mustaj-bega i Talošina. Najpoznatiji je ipak kao Budalina Tale. Sasvim sigurni podaci o njegovom porijeklu i mjestu rođenja nisu poznati: epski pjevači od 17. do 19. stoljeća spominjali su mjesta u Ljutočkoj dolini kod Bihaća. U usmenoj predaji istaknut je njegov otac Ibrahim iz Vrnograča(2) ali nije sasvim jasno o kojem Vrnograču je riječ: onom kod Bihaća ili onom kod Velike Kladuše. Ovdje ćemo spomenuti samo neke od čuvenih epova u kojima se pojavljuje Budalina Tale: »Budalina Tale dolazi u Liku«, »Ženidba Kurtagić Nuhana«, »Smailagić Meho«, »Filip Madžarin i Gojeni Halil« i »Ženidba Hadžagić Mujage i Velagić Ahmeta«.
Po vanjskom izgledu i ponašanju, koji vrlo često izazivaju nelagodu kod prijatelja i neprijatelja, Budalina Tale je doista jedinstvena pojava među bošnjačkim i drugim južnoslavenskim epskim junacima. Naime, činjenica je, da su istraživači u njemu prepoznavali harlekina, vjetrogonju, karnevalskog junaka, čauša iz svatovskih pjesama, te priprostog i mudrog čovjeka iz naroda uvijek spremnog za boj.(3) Na epskom bojištu je Tale nepobjediv na konju kulašu ili na kobili doruši, koje većinom jaše bez uzda, ulara, sedla i samara, a najubojitije oružje mu je zapravo drenova toljaga sa hiljadu čavala. Zanimljivo je da je njegov pobratim i desna ruka, kršćanin Mali Rade (Radojica).
Bosanski književnik Branko Ćopić (1915-1984) je usporedio Budalinu Tala sa znamenitim junakom iz romana španskog pisca Miguela de Cervantesa (1547-1616) »U Krajini se oduvijek ratovalo, ništa nije bilo sigurno, pa su se ljudi šalili i sa životom i sa smrću. Nije slučajno tamo rođen Budalina Tale, odatle je i David Štrbac, pa i moj Nikoletina... Osim toga, preko Like i ovamo je stizala mediteranska vedrina, a i Krajišnici su silazili u Kotare ravne... On (Budalina Tale) je jedini junak koji nije u srmi i kadifi, to je predstavnik neuništivog njegovog veličanstva običnog naroda; ujedno on je jedini ratnik koji je i narodni šaldžija. To je naš Don Kihot, samo što je ovaj živio u oblacima, a naš Tale je vazda bio na zemlji«.(4)
U jednom intervjuu objavljenom u Sarajevu 1970. godine (u knjizi sa naslovom »Književni razgovori. Govore pisci iz Bosne i Hercegovine« autora Radovana Popovića), Branko Ćopić je još jasnije istakao da je njegov lik iz (u Sarajevu 1956. godine objavljene) zbirke pripovjedaka »Doživljaji Nikoletine Bursaća«, Nikoletina Bursać najbliži liku Budaline Tala: »NOVINAR: U kakvom je srodstvu vaš Nikoletina s Erom, Ćosom, Nasradin-hodžom, Štrpcem? ĆOPIĆ: Nikoletina im je rođak, a još mu je najbliži rođak Budalina Tale iz narodne pjesme, Tale od Orašca, rođen u selu Orašcu kod Kulen-Vakufa. Iz njegova komšiluka su i Bursaći«.(5)
Osim kod Ćopićevog junaka, karakteristične crte lika Budaline Tala prepoznajemo u romanu »Imotski kadija« bosanskog književnika Irfana Horozovića (r. 1947. godine), a još izrazitije u romanu »Tale« bosanskog književnika Derviša Sušića (1925-1990) po kojem je snimljena i znamenita serija Televizije Sarajevo sa naslovom »Tale« (ta mješavina drame i komedije prikazana je prvi put od 22. aprila do 10. juna 1979. godine).(6)
O živoj narodnoj uspomeni na Budalinu Tala i o njegovom mezaru u haremu Hadži Osmanije (Talih) džamije na Pobrđu u gradu Banja Luka pisao je bosanski orijentalist i historičar kulture Alija Bejtić (1920-1981): »...ovdje valja spomenuti i obližnju drvenu džamiju Hadži Osmaniju na Pobrđu, i to ne zbog neke njezine arhitektonske specifičnosti, nego upravo zato, što ona čuva narodu uspomenu na glasovitog Budalinu Tala, osebujnog i jedinstvenog junaka cjelokupne naše narodne epike. U Banjoj Luci, naime, postoji i dan-danas vrlo živa narodna predaja, da je Budalina Tale u jednoj buni Krajišnika protiv bosanskog vezira poginuo zajedno s Hrnjicom Halilom u Banjoj Luci i da je pokopan upravo tu, uz džamiju na Pobrđu. Narod dalje priča, da je prilikom nekog kasnijeg proširivanja džamije zid udario upravo preko Talina groba, a da se ipak očuva vidljiv spomen na Tala i njegov grob, napraviše u plavoj boji na džamijskom zidu na tome mjestu sliku njegova prednjeg nišana. A ta slika prilično nevješte ruke stoji tu i danas i podsjeća mahaljane i druge prolaznike na budalinu i naherenog junačinu naše narodne pjesme Tala Ličanina. Može biti, da je ta predaja i istinita, i da pod onim zidom doista počiva Tale Ličanin, samo o tome nema nikakvih dokaza. Dosada nije dokumentarno utvrđeno čak ni to, da je Budalina Tale uopće kada i živio, ma da ga narodna pjesma stavlja u vrijeme i u društvo sigurnih historičkih osoba Mustajbega Ličkoga, braće Hrnjica i Alije Bojičića. Nema nikakva zapisa ni o tome, kad je građena ili prepravljena spomenuta džamija, pa se ni s te strane ne može unijeti ništa svjetla u spomenutu predaju. Može se reći samo to, da su džamija i okolna mahala nastale najkasnije u zadnjim decenijima prve polovine sedamnaestog vijeka...Suvremeni izvori, istina, bilježe jednu takvu bunu u prvoj polovini sedamnaestog stoljeća, pobunu Krajišnika protiv banjolučkog paše Mehmeda Vuče (1637-1639), a Bašagić u Kratkoj uputi i R. Lopašić u monografiji Bihać i Bihaćka krajina (Zagreb 1890) čak navode da je u toj buni doista učestvovao i poginuo Budalina Tale. Ni jedan, ni drugi, međutim, ne navode zato nikakva izvora, ali je ipak posve sigurno, da je i jedan i drugi to naveo samo na osnovi spomenute narodne predaje, koja je i danas vrlo živa«.(7) Džamija Hadži Osmanija, poznata i kao Talina džamija spaljena je 8. septembra 1993. godine, a koliko nam je poznato, trenutno je u fazi obnove.
Čuva li se uspomena na Budalinu Tala također u selu Vrnograč, »djedovini« njegovog oca Ibrahima, smještenoj približno na pola puta od Velike Kladuše i Bužima? Naime, dio vanjskog zida vrnogračkog džamijskog harema iz 30. godina 20. stoljeća predstavlja hajr česma od grubo klesanog kamena na koju je postavljena bijela kamena pločica sa urezanim ali na žalost djelomično oštećenim natpisom »BANJA LUKA (19)39 GOD«. Čini se da je iznad spomenutog natpisa postojao još jedan natpis, koji bi se uz dosta dobre volje možda mogao i pročitati. Da li je hajr česma nastala povodom 300. obljetnice smrti Budaline Tala (1639-1939)? Takvu gestu bi se dalo opravdati čak i činjenicom, da se u epskim pjesmama naš vrli junak pojavljuje učeći ezan odnosno dok poziva na islamski vjerski obred (namaz). Jasno je, da je hajr česma sagrađena tek nakon svečanog otvaranja vrnogračke džamije 15. novembra 1935. godine, jer je nema na fotografijama, koje je snimio francuski fotograf André Zucca (1897-1973).(8)
Zanimljivo je da je ugledni engleski novinar, publicist i stručnjak za islam Nevill Barbour (1875-1974) u svojem članku sa naslovom »Islam and the Modern World« objavio u Vrnograču snimljenu fotografiju André Zucca, i to kao prvu ilustraciju za uvodni dio članka u kojem je spomenut Cervantesov Bistri vitez don Quijote od Manche: »The words Islam, Mohammedan, Moslem evoke in the European mind the image of something mysterious, alluring, even a little alarming. They suggest the fantastic world of the Arabian Nights. They carry memory back to the time of Charles Martel, called “the Hammer”, and to the story of that campaign, fought out in central France, which decided whether the inhabitants of northwest Europe were for the future to profess themselves followers of Jesus or a Mohammed. They recall the epic of the Crusades, the struggle for possession of the Holy Sepolchre, the figures of Saladin and Coeur de Lion. They may remind us that it is only a little more than a century since the Barbary Corsairs used to attack any Christian ships from Europe which sailed the Mediterranean Sea within range of the North African ports. Cervantes in Don Quixote, and other story-books of our youth, have told us how these Moslem pirates seized crews and passengers, enslaving the poor among them and holding the rich to ransom. By such means the Beys of Tunis and the Deys of Algiero raised revenue to build the palaces whose coutyards, cooled with splashing fountains and coloured by precious tiles from Italy, are the delight of modern tourists. As recently as the conflict of 1914-1918, the fear that war against the Turkish Empire and its Caliph Sultan might arouse the hostility of millions of warlike and fanatic Moslems, was a serious preoccupation of British statesmen, including the late Lord Kitchener; today again, Moslem reactions are a factor of first importance in questions affecting the Levant and India«.(9)
Ako bi u ovom citatu spomenute morske luke na sjeveru Afrike zamijenili sa tvrđavama na Ljutoj Krajini (od 16. do 18. stoljeća), onda bi mirno mogli nastaviti raspravljati o muslimanskim ratnicima na konjima, koji (na granici dvaju carstava) siromašne kršćane vode kao roblje, a za one bogate traže golem otkup. Među njima svakako bi morali spomenuti i Budalinu Tala, jer mu je sudbina ovisila od većeg broja otmica kršćanskih djevojaka i bogatih muškaraca. Veza između njega i Cervantesovog Bistrog viteza don Quijote od Manche postaje još očitija ako uzmemo u obzir da je Cervantes autorstvo većeg dijela svojeg romana pripisao fiktivnom historičaru, španskom muslimanu, kojem je dao ime Cide Hamete Benengeli. Baš zbog toga smatramo da bi doista imala smisla i njihova opsežnija usporedba.
.jfif)
Slika 3. Stara hajr česma: natpis na bijeloj pločici (snimio Husein Sejko MEKANOVIĆ) Bilješke
1. Alija BEJTIĆ, Banja Luka pod turskom vladavinom, Arhitektura i teritorijalni. razvitak grada u 16. i 17. vijeku. Naše starine, Sarajevo 1953, str. 108: Sead ŠEMSOVIĆ, Talin unutarnji svijet: https://oaji.net/articles/2023/8977-1684176631.pdf (stanje na dan 19.7. 2024. godine)
2. Luka MARJANOVIĆ, Junačke pjesme (muhamedovske), Knjiga III. (Matica hrvatska), Zagreb 1898, str. 583, 584. »On je bio sin Ibrahimbega iz Vrnograča. Otac mu je bio imućan, bogat, a on raskalašen. Znao je očevo blago, ovce i koze kradomice prodavati preko međe u kaure. Otac ga radi toga stao karati i progoniti, a on ostavi kuću i predje u kaure k nekom starom popu i kaže mu se da je Simo sa Doljana. Kod popa je bio Tale 12 godina, dok je sve izučio. Onda htjede pop sve svoje na njega prepisati i dati mu nekakvu veliku knjigu, da se ne boji nijednog učitelja na zemlji; ali to ne htjede Tale, već se kaza popu da je turskog zakona, ostavi ga i vrati se k ocu. Malo za tim čuo za Talu lički Mustajbeže, pa ga pozvao sebi u službu, ali mu nedade otac Ibrahimbeg. Ovog ponudi Mustajbeg, da u njegovoj Lici izabere zemlje, gdje i koliko hoće. On tražio i tražio, dok je našao zgodno mjesto u Dulibi kod Ćukova. Tu je Ibrahimbeg načinio kulu i prozvao to mjesto 'Vrnograč' po svojoj djedovini na Bosanskoj krajini«.
3. Mirsad KUNIĆ, Usmeno pamćenje i zaborav. Krajiška epika i njeni junaci, Tešanj 2012, str. 102-121.
4. Intervju Branka Ćopića objavljen u sarajevskoj reviji Svijet 23. aprila 1971., br. 673, str. 7.
5. Radovan POPOVIĆ, Branko Ćopić: Mislim da sam pripovijedač, kao i većina mojih Dinaraca: https://strane.ba/branko-copic-mislim-da-sam-pripovjedac-kao-i-vecina-mojih-dinaraca/ (stanje na dan 10.7. 2024. godine)
6. Mustafa SUŠIĆ, Lik Tala u istoimenoj TV- seriji Derviša Sušića: https://www.ff.unsa.ba/files/zavDipl/19_20/kob/Mustafa-Susic.pdf (stanje na dan 25.7. 2024. godine)
7. Alija BEJTIĆ, 1953, cit. n. 1, str. 108.
8. Husein Sejko MEKANOVIĆ, Tragom zanimljivih ljudskih sudbina. Povodom 90. obljetnice gradnje džamije u Vrnograču: http://sejko-hm.blogspot.com/2024/07/tragom-zanimljivih-ljudskih-sudbina.html?m=1 (stanje na dan 1.8. 2024. godine)
9. Nevill BARBOUR, Islam and the Modern World, The Geographical Magazine (october), London 1942, str. 258.
Ni komentarjev:
Objavite komentar